‘Küreselleşmiş dünyada bloklara ayrılan, kamplaşan ekonomik yapılar karşımıza çıkıyor’

“Trump başkanlık yeminini ettiği sırada ‘Kuzey Amerika’nın en yüksek doruğunun adını eski Amerika Başkanı McKinley olarak değiştiriyorum’ demişti. McKinley Amerika’nın 1897 ile 1901 ortasında başkanlığını yapmış. Fakat onun öncesinde de meşhur bir ‘McKinley Tarifeler Yasası’ var. Trump bu yasaya atıfta bulunurken ‘Amerika tarihinin tahminen de en hoş periyodu yaşanmıştır’ dedi. Böylesine Amerika’yı kollayıcı tarafta adımlar atan Trump, selefi Biden’ın da değiştirmediği müdafaacı siyasetlerle milletlerarası iktisat ve ticaret siyasetlerini memleketler arası alakalar ile birlikte kullanmaya çalışıyor.”

“Trump birinci periyodunda de çok tehditler ortaya atmıştı lakin efektif ortalama tarife oranları yüzde 1.5 puan olarak artmıştı. Yani aslında o denli muazzam bir artış kaydedilmedi.

Ama bir diğer nokta; dünyanın üzerinde Demokles’in kılıcı üzere daima bir tehdit ve belirsizlik ortamının olması iki tesir yapıyor; birincisi ülkelerin büyüme performansını düşürdüğü için dünyanın büyüme performansını da düşürüyor. Ve bununla birlikte fiyat artışlarına sebep oluyor. Zira beklentiler buna nazaran gelişiyor. Gerçekten çelik ve alüminyum ile ilgili tarifeler geldikten sonra Amerika Birleşik Devletleri’nde fiyatları yansımadan tehditler başladığında dahi yükselmeye başladı. Hasebiyle global çapta bir enflasyon sorunu devam edecek ve büyüme performansının düştüğü ortaya çıkacak üzere gözüküyor.

İki hafta evvel ertelediği Meksika ve Kanada’ya karşı tarifeleri aslında bütün dünyaya demir, çelik ve alüminyum üstünde tarifeleri uygulamak suretiyle bir ölçüde getirdi. Zira Amerika’nın çelik ve alüminyumda iki kıymetli tedarikçisi bunlar. Buna daha sonraki sıralarda Brezilya, Çin ve Tayvan’ı dahil edebiliriz. Lakin bu iki ülke kıymetli. Amerika’nın 2023 dataları var elimizde; çelikte yüzde 23 oranında bir ithalata muhtaçlık duyuyor. Bu içerideki üreticiler için tahminen olumlu, ancak tedarik zincirleri çabucak ayağa kalkamıyor. Zira yeni kapasitelerin kurulması için vakte gereksinim var. Münasebetiyle Birinci etapta bunun tesiri fiyat artışları olarak karşımıza çıkıyor. Fakat daha sonrasında ise lakin yerli üreticilerin devreye girmesi ile fiyatlar dengelenebilir.”

“Amerika’nın bütçe kaynaklarını zenginleştirmek, bütçe gelirlerini gümrük vergileri yoluyla artırmak… Trump ‘İçeride vergileri düşüreceğim yatırımların önünü açacağım’ diyor. Bir taraftan da buradaki bütçe kayıplarını da gümrük vergileri ile kapatmaya çalışacağım’ diyor. Bu ortada da ‘bir mühlet meşakkat çekçeğiz fakat bu işin sonunda daima birlikte kazanacağız’… Bu iktisat idaresine bir bakış açısı. Dünya milletlerarası ticaret bloklarına ayrılıyor, yeni birtakım ticaret yolları açılıyor. Artık globalleşmenin bittiği bir yerdeyiz. Fakat globalleşmiş bir dünyadayız. Globalleşmiş dünyada bloklara ayrılan, kamplaşan bir grup ekonomik yapılar karşımıza çıkıyor. Ülkelerin Dünya Ticaret Örgütü vasıtasıyla 1980’lerden bu yana Tarifeler ve Ticaret Genel Mutabakatı (GATT) olarak başlamış bu sürecin devamında özgür ticaret prensiplerinin artık çalışmadığı, öteki bir evreye girdiğimiz bir dünyadayız. 1930 yılından sonra milletlerarası ticaret üzerinde tarifeler uygulamak ve korumacılık tedbirleri getirmek konusunda muhakkak istisnalar dışında ancak genel anlayış itibariyle iktisat siyaseti manasında 1930’dan sonra Amerika’da karşımızda birinci kez korumacılığı savunan bir lider var. Bir hegemonya savaşı kelam konusu Çin ile. Çok farklı alanlara yansıyor. Dünya bir mühlet bu türlü gidecek.”

“2024 sonu itibariyle Çin’in 1 trilyon dolarlık bir dış ticaret fazlası oluştu. Bu dış ticaret fazlası içerideki zayıf Çin iktisadının tetiklediği bir sonuç olarak karşımıza çıktı. Gayrimenkul dalında yaşanan zahmetler, hane halkının yatırımlarının erimesi nedeniyle yüzde 5’lere kadar düşmüş. Bu nedenle bu dış ticaret fazlasını vermek durumunda kaldı. Yani ihracat pazarlarını çok zorladı. Tarifeler ister istemez Çin’in dış ticaret tarafında nefes almaya çalıştığı tarafını zayıflatacak bir ögedir. Onun için bloklaşmaları da derinleştirecek bir öge bu. Esasen son vakitlerde bu manada atılmış adımlar var. Münasebetiyle Çin’i olumsuz etkileyecek lakin Çin’in de burada atması gereken adımlar; ticaret bloklarını geliştirmek, ASEAN ile, Mercosur ile ya da birebir diğer ülkelerle ticaretini geliştirmek. Burada Çin’in aksamaması lazım. Bu çok kıymetli. Zira dünyanın değerli bir imalat sanayi tedarikçisi şu anda Çin. Münasebetiyle Çin’deki şirketlerin aksama yaşaması global tedarik zincirlerinde de kıymetli dertlere yol açabilir. Bu da arz taraflı diğer bir enflasyonist sonucu da beraberinde getirebilir.”

“Avrupa Birliği ne yaptı? Şu anda Amerika’ya emniyetli bir partner olarak bakamaz, bu türlü bir durumla karşı karşıya. Avrupa için zorluk bir yandan güçte Rusya’ya bağımlılık, öbür yandan Çin eserlerine direnç göstermek zorunda kalmak, bilhassa kimi yüksek teknoloji eserlerinde ve otomotiv sektöründe… Amerika’nın baskısı ile en sıkıntı durumda olan Avrupa diyebiliriz. Onlar da ister istemez içe kapanıp içerideki ekonomiyi geliştirmek ve birtakım krizlerini çözmek durumunda. Bunun başında siyasi kriz geliyor. Avrupa Birliği’nin en değerli iki ülkesi Almanya ve Fransa siyasi olarak tökezlediği bir devirdeyiz. Siyaset tarafı sakinleşebilirse, Haziran’dan evvel de sıkıntı üzere gözüküyor.

Dolayısıyla burada Avrupa için sıkıntı bir durum var. Avrupa birebir Çin için söylediklerim üzere öteki ticaret blokları ile ilgilerini geliştirmek suretiyle, ki örneğin uzun vakittir Mercosur ile sürmekte olan ticari bağlarını hızlandırdı ve görüşme sürecini tamamladı. Şu anda parlamento onayları bekleniyor. Mercosur ile tarifelerin indirilmesi bu 800 milyon civarında bir nüfusu ilgilendiren bir ticaret pazarının açılması manasına geliyor.

Dolayısıyla bütün ibreler bu kadar belirsizlik ortamında bize fragmante olmuş milletlerarası ticaret bloklarının derinleşeceğini, ülkeler ve bloklar ortasındaki ikili ticari bağların ağırlaşarak artacağını ve bu kurallar altında Amerika’nın da by-pass edilerek ilerlenmesi gereken bir sürecin içine girdik. Şu anda iki taraf açısından görüntü bu.”

“Öncelikle bu yapay zekâ konusu ile ilgili olarak Çin ile ortadaki stratejik savaşın, bu hegemonya savaşının Biden devrinden kalan birtakım tesirleri de var. Birbirlerine karşı tarife dışı birtakım maniler getirdiler. O da neydi? Öncelikle Amerika Biden periyodunda Çin’e karşı çip satışlarını durdurdu. Buna karşı da çiplerin üretilmesi konusunda çok kıymetli olan ‘Germanyum ya da Galyum üzere minerallerin satışını da durduruyorum’ dedi. Galyum mineralinde yüzde 98 Çin hakimiyeti var, bu muazzam bir hakimiyet. Bunun üzerinden de çip üretiminde çok büyük bir tesiri var. O da ona karşı onu durdurdu.

Ama buradaki temel nokta yapay zekanın savunma sanayiinde kullanılıp kullanılmayacağı. Geçen hafta Google’ın bir açıklaması oldu ve savunma sanayiinde yapay zekâ kullanmama taahhüdünü geri çekti. Bu da değerli bir gelişme. Münasebetiyle yapay zekâdaki gelişmelerin tıpkı vakitte ulusal güvenlik tarafıyla ilgili de çok kıymetli gelişmeleri var.”

“Çin’e karşı hakimiyeti kaçırıyor olabilir, çok net bilemiyoruz şu anda. Ancak Avrupa burada çok geride kalmış durumda. Bu hususta Fransa biraz istekli. Macron Avrupa’nın meyyit toprağını üzerinden kaldırmaya çalışan bir hava içinde fakat Stargate 500 milyar dolarlık bir yatırımı söz ediyor. Onun dışında yeniden geçen hafta, yapay zekâ alanında muhakkak başlı şirketlerin bu 500 milyar dışında 300 milyar dolarlık birtakım yatırımlara hazırlık yaptıklarını öğrendik. Ancak Macron koskoca Avrupa için bir hükümet, bir devlet olarak yalnızca 100 milyar Euroluk bir harcama yapılabileceğini söyledi. Sayılarla konuşacak olursak burada ağır sıklet hala Amerika oluyor, lakin Çin bir noktada biraz kapalı bir kutu. DeepSeek yahut DeepSeek üzere birtakım öbür şirketler düşünüldüğü ya da şu ana kadar anladığımız üzere 5.6 milyon dolarlık bir sayıya öbür taraftaki OpenAI’ların vs. yaptıklarını yapabilecek mi? Çin ‘Ben bu kadara yapabiliyorum. Bu modeli buldum, yarattım ve bu çok daha ucuza mal oldu’ diyor. Bu test edilmesi gereken bir şey, orayı şimdi daha bilmiyoruz, şimdi görmedik.”

“Bir de olağan işin güç boyutu var. Paris’teki Yapay Zeka zirvesinde Uluslararası Enerji Ajansı da vardı. Vance orada ‘Regülasyonları azaltalım’ dedi. Lakin regülasyon konusunda işin demokrasi tarafı var, rekabet tarafı var, bu işin nasıl kullanılacağına yönelik niyet var. Güç konusunda biliyoruz ki Trump idaresi etraf dostu güçlere hiç sıcak bakmıyor. Münasebetiyle bütün bunların yarattığı olumsuz tesirler de kelam konusu. Onun için Uluslararası Enerji Ajansı da toplantıdaydı. Zira bu muazzam bir güç talep edecek ki muhakkak başlı yapay zekâ firmaları 2024’te bir orta ‘bizim için küçük nükleer santraller kurun, biz başa çıkamayacağız bu enerjiyle’ dediler. Bunu da hatırlamamız gerekiyor.

Bir de regülasyona çok genel bakılıyor. Regülasyon olsun mu, olmasın mı? Hangi alanlarda regülasyon ağır olmalı; bunun toplumsal yararları insanın yerine geçecek mi, geçmeyecek mi? Vance toplantıda insanın randımanını artıracağını söylüyor. Buradan bir sürü yeni işler çıkacağını söylüyor. Lakin görüntü pek o denli gözükmüyor. Ayrıyeten onun tez ettiği üzere çok da demokrasi tarafında kullanılacak üzere de gözükmüyor. Amerika’daki yeni idarenin şu ana kadar hukuk tanımaz hali bize hiç olumlu sinyaller vermiyor bu hususta.”

“Gerçekten çok değişik bir noktadayız. Dünyada çok sağın yükselişi, bunun yapay zekâ tarafındaki bağlantıları… Avrupa sahiden çok enteresan bir görünüm çiziyor. Geçen hafta Madrid’de sağın yükselenleri bir ortaya geldiler. Onlar da açık açık Trump’ı örnek aldıklarını söylediler. Hatta öteki tehlikeli akımlar da geliyor. 1492 yılında İber Yarımadasından Müslümanların nasıl dışarı atıldığına kadar atıfta bulunuldu. Polonya’da Mayıs’ta seçimler var, orada popülist bir sağ II. Dünya Savaşı’ndan ötürü Almanya’dan 1.3 trilyon Euro tazminat talep ediyor. Bu türlü çok enteresan gelişmelerin olduğu bir devirdeyiz. Sahiden bir tenis maçı, bir pinpon maçı izler üzere şu anda ticaret savaşlarını ya da ülkelerin karşılıklı salvolarını izliyoruz. Nitekim öbür bir devirdeyiz. Bir fay sınırı kırıldı, diğer bir çizgi üzerinde gidiyoruz ve bu formda de gitmeye devam edeceğiz üzere gözüküyor.”