‘Avrupa karşılıklı bağımlılık mantığını anlayamadığı için sistemden dışlanıyor’

“Biz daima milletlerarası alakalarda devletlerin rasyonel yaklaştığından bahsederiz lakin artık bu türlü bir dünya yok diyebiliriz. 21. yüzyıl dünyası büsbütün irrasyonel hareketlerle dolmuş durumda. Lakin burada Trump’ın kişiliğinin tesirinin yanında şunu da düşünmek gerekiyor; Trump’ın bir başkan olarak başta olması, yani bir seçmen kitlesinin olması. 21. yüzyıl dünyası çok farklı dinamiklerle dolu. Bizim seçmen davranışımızdan tutun da devlet siyasetlerine kadar pek çok şey büyük bir süratle değişiyor. Bu açıdan Amerikan hegemonyasına alışığız. II Dünya Savaşı sonrası periyotta bilhassa kendini güçlü bir halde hissettiriyordu. Soğuk savaş periyodu de olsa hepimiz bir Amerikan kültürü içerisinde yaşamaya başladık. Zati kapitalizmin temel yaklaşımında Amerika ile özdeşleşmiş noktaları görüyoruz. Lakin Trump an itibariyle 47. Başkanlık periyoduna 45. Başkanlığı devraldığı süreçte, yani birinci başkanlığından çok daha tecrübeli bir halde geldi diye düşünüyorum. Tecrübe derken bu klasik manada devlet adamlığı bağlamında değil. Birinci devri acemilik devriydi lakin şu an itibariyle sistemde kendi isteklerini yaptırmak, tıpkı vakitte da iç siyasette da yaptırmak için, yani hem dış politikayı hem de iç politikayı güçlü bir biçimde istikrarda tutabilmek için kendi istediği kabineyi de kurmuş oldu. Hal bu türlü olunca Trump’ın ustalık devri. Kendini öne çıkarmayı seven bir önder olduğunu görüyoruz. Yani Trump ne dedi diye uyanıyoruz artık. Her gün Trump ile uyanıyoruz. Trump ile devam eden bir dünya sistemi kelam konusu şu an.”

“Narsistik karakter konusunda Amerika’da çok fazla çalışma var. O açıdan bunu kendi dış siyasetinde da göstermek istiyor. Ancak ben Trump ve takımına baktığım vakit bilhassa şunu daha net görüyoruz; çok çeşitli bir seçmen tabanı var. Lakin biz aslında klâsik kıymetleri müdafaacı yaklaşımı da görüyoruz. Trump dediğimiz vakit WASP diye isimlendirdiğimiz beyaz Anglosakson Protestanları tam manasıyla görüyorsunuz. Lakin birebir vakitte onu politik olarak da karşıladığını düşünüyorum. Realizmden bahsediyoruz lakin bu realizmi ortaya koyarken bence Amerika’da Trump müdafaacı bir realizm ortaya koyuyor. Literatürde bir mana karmaşası da olmasın, Trump’a baktığımız vakit her manada Amerika’nın siyasetini muhafazaya ait adım atıyor. Amerika’yı bir fikir olarak, bir ülke olarak isimlendiriyorlar. Kuruluş devrindeki kuruluş babalarına sorsanız tahminen o devir içerisinde bir imparatorluk. Lakin Trump’a sorarsanız bence Amerika şu an bir şirket ve kendisi şirketini korumak için hareket eden bir aktör. Hal bu türlü olunca da attığı her adımda aslında kendi alanını muhafazanın çıktılarını görüyoruz. Örneğin Grönland’dan, Kanada’dan bahsediyor. Zira burada hem bedelli madenler, yer altı kaynakları var hem de Kanada üzere bir aktörü ihracat, ithalat noktasında dengesizlikler üzerinden eleştiriyor. ‘Bu Amerika’nın çıkarına değilse o vakit buraya bir çizgi çekeceğim’ diyor. Biz hala Amerikan hegemonyasının var olduğu ya da en azından onun ekseninde devam eden bir sistem okuması yapıyoruz.”

“Ama bence Trump şunu gördü; bilhassa Marco Rubio’nun bir röpotajında çok kutuplu ya da çok merkezli bir dünyadan bahsediyoruz. Sahiden bugün Afro Avrasya coğrafyası gün geçtikçe ehemmiyet kazanmaya başladı ve ben Trump’ın bunu gördüğünü düşünüyorum. Trump esasen buna ait atılımlar yapıyor. Mesela Rusya-Ukrayna sıkıntısı. Rusya’nın söylediklerini tekrar ediyor’ diyorlar lakin hayır, bunlar zati Trump’ın kendi yaklaşımı. Neden bunu söylüyorum? Zira Zelenskiy’e ait Biden devrindeki açıklamalarına bakalım; esasen bunları söyleyerek geldi. Şu an çok daha sert telaffuzları var. Lakin zati bunları söylemişti. Rasyonel olmayan bir aktör diyoruz ancak bu rasyonel olmayan tarafın art planında kendi gerçeklikleri ile hareket eden bir Trump ve takımı var. JD Vance’in açıklamalarından tutun da Marco Rubio’nun Panama’ya gidip Çin’i oradan çıkarma teşebbüslerine kadar bunu görüyoruz.”

“Ben Trump devrinde savaşı muhtemel görmüyorum. Trump’ın iş adamı geçmişine atıf yaptığım üzere karşılıklı bağımlılıkları uygun okuyan bir aktör. Bugün sistemde Avrupa’yı dışlamasının en değerli nedenlerinden biri de bu karşılıklı bağımlılık mantığını Avrupa’nın anlamaması. Rusya-Ukrayna savaşını örnek verelim; Avrupa güç noktasında yaptırım uyguladı ancak bu bumerang üzere kendisine döndü. En son Baltık ülkeleri Rusya ile elektrik çizgisini ayırdı ve o çizgisi Avrupa içerisine bağlamış oldu. Fakat bir hafta içerisinde yüzde 300’ün üzerinde artırım geldiğini söylüyorlar. Günün sonunda kendinizi çok büyük ya da çok üstün güç noktasında görürseniz karşılıklı bağımlılıkları yanlış okuyorsunuz.

Bence Amerika Biden sürecinde bunların yanlış okunduğu bir 4 yıl geçirdi. Yani pür bir soğuk savaş söylemi üzerinden ilerleyen ötekileştirmeler, savunma bütçelerini artırma teşebbüsleri vardı. Fakat Trump burada biraz daha farklı hareket ediyor. Evet, memleketler arası alanda çok sert açıklamaları var. Gazze siyaseti farklı bir tartışma konusu. Ancak şunu görmek gerekiyor; Çin, Rusya bağlamında hareket alanlarını biraz daha genişletmeye çalışıyor. Sanırım an itibariyle Rus dış siyaseti noktasında ‘buraya gelinir mi?’ diye sorduğumuzda büyük bir ihtimalle bu kadar süratli bir süreci kimse beklemiyordu. Zira şu an Rusya’nın karşısında büyük bir NATO şüpheciliğini içerisinde barındıran Amerika var, esasen Avrupa’nın durumu ortada. Ukrayna’da Trump’ın Zelenskiy ile ilgili açıklamaları ortada. Günün sonunda masa kurulduğu vakit nasıl bir yaklaşımın çıkacağından çok birinci evrede hem Rusya hem de Amerika olağanlaşma sürecine odaklandılar. Bunun da görülmesi gerekiyor, 3 yılın akabinde bir olağanlaşma süreci var. Direkt bir muahede süreci yok. Lakin II. Dünya Savaşı devri atıflarını da görüyoruz. Yani büyük güçler masaya oturup öbür devletler üzerinde siyasetlerini tartışıyorlar. Bu da çok kıymetli. Bir paradigma değişim sürecindeyiz.”

“Çin’i nereye konumlandıracağız? Trump’ın bir evvelki başkanlık periyodunda de en büyük ticaret savaşı ötekisi Çin’di. Bence an itibariyle hala Çin. Lakin Trump’ın daha evvel yaptığı açıklamalarda bilhassa silahlanma ya da güvenlik alanları noktasında muhakkak vurguları yapıp Çin’e de Rusya’ya da ‘bunları söyleyeceğim’ usulünde bir alt metinlerle gönderme yapması değerli. En azından şu an itibariyle global sistemde direkt bir savaştan fazla ticaret savaşlarının devam edebileceği alanları görüyoruz. Bu açıdan Rusya-Ukrayna savaşında Ukrayna’nın durumu Amerika açısından çok kıymetli. Zira Çin ile devam ettirdiğini düşündüğü o ticaret savaşlarında madenler ve elementler karşımıza çıkıyor. Bu da Amerika’nın en fazla gereksinim duyduğu alanlardan. Pek çok ülke bugün cep telefonlarından yeşil güç alanına kadar pek çok alanda bu ender elementleri ve kritik madenleri kullanıyor. Beyaz altın denilen lityuma baktığınızda onun kullanılmadığı alan neredeyse yok pek çok endüstrileşmiş ve gelişmiş ülke açısından. Hal bu türlü olunca bunun devamlılığı için bir çatışma mı yoksa uzlaşı sağlanabilecek alanları mı artırmak gerekiyor buna bakmak gerekiyor.

Ben şunu da görüyorum; Amerika’nın Asya Pasifik bölgesi bağlamından hareketle Çin ve Tayvan meselesini kızıştırıp burada yeni bir savaş başlatacağına dair… Şunu okumak gerekiyor; günün sonunda bu savaş kime, hangi cepheye ya da hangi bağlamda bir avantaj sağlayacak? Bunları da görmek gerekiyor. Ben Trump’ın şu an için biraz daha çatışmaları dondurma ya da en azından kendi istediği üzere çözme siyaseti takip ettiğini düşünüyorum. Ancak güzel, fakat berbat. Bir halde sistemde bunu açıkça beyan ediyor, elini de her vakit en yüksekten açıyor.”

“Ben Transatlantik bağlarında an itibariyle büyük bir paradigma değişimi ve parçalanmışlık görüyorum. Avrupa’ya baktığımızda yaptırımlar noktasında bir bumerang tesiri yaşadılar. Bugün Avrupa’ya baktığımız vakit güçlü bir isim ya da güçlü bir aktör görebiliyor muyuz? Daha öncesinde 90’larda, 2000’lerin başlarında güçlü isimler, aktörler görüyorduk lakin an itibariyle devir dönem Macron Napolyon’luğa sonuyor. Bu açıdan bakınca net, güçlü, somut siyasetler maalesef göremiyoruz. Bence Münih ile ilgili şunu düşünmek gerekiyor; iki noktaya dikkat çekeceğim. Birincisi: Vladimir Putin 2007’de Münih’teki konuşmasında çok kutupluluğa dikkat çekmişti. Ortadan 18 yıl geçti, bu yıl Münih Zirvesi’nin başlığı çok kutupluluktu. İkincisi: Bir Alman diplomat Münih Konferansı’nı ağlayarak kapattı. Bu Avrupa’nın durumunu net bir biçimde ortaya koyuyor.

Transatlantik bağlar bu türlü olmamalıydı minvalinde ortaya konan bir şey. Lakin bunların yaşanmasına şaşırmamaları gerekiyor. Zati Trump başta açıkça söyledi; ‘Avrupa sahip olamayacağı bir hayalin peşinde o Soğuk Savaş telaffuzları ile koştu. Günün sonuna geldiğimizde siyasi, iktisadi manada zorlanan bir Avrupa ile karşı karşıyayız. JD Vance Münih’e gittiğinde Scholz’la görüşmesini bekliyorlardı, lakin AfD ile görüştü. Zira kendilerini onlara daha yakın hissediyorlar ve aslında Elon Musk uzun bir müddettir bunu X platformu üzerinden duyuruyor. Takip ettiği siyasetlerde, açıklamalarda, attığı her tweette biz bunu görüyoruz. Yalnızca AfD değil, tıpkı vakitte İtalya’da Meloni ile ilgileri ortada, tekrar Almanya’da Islahat UK partisine takviyesi ortada. Hal bu türlü olunca biz çok sağın desteklendiği bir Avrupa görüyoruz ve sahiden JD Vance orada konuşma yaparken Avrupa’yı kendi kıymetleri ile vurdu. Lakin şunun da altını çizelim; Amerika da bu bedellere çok sadık değil. En kolayından Associated Press’in basın toplantılarına girmesi yasaklandı.

Tamamen karmaşık bir süreçten bahsediyoruz. Fakat herkes birbirine bir yerde ders veriyor. Ben bu paradigma değişiminin sonuçlarını merak ediyorum. Memleketler arası alanda tam bir karmaşa, pazarlıklar, yeni ittifak kuruluşları, bir yanda kendi kıymetleriyle eleştirilme kelam konusu lakin günün sonunda şunu görmek gerekiyor; Avrupa, Gazze ve Ukrayna konusunda her iki tarafta da siviller hayatını kaybederken çok farklı davrandı. Günün sonunda ne oluyor Avrupa’nın kendi siyasetlerinde kendini gösteriyor. Amerika Avrupa’yı bıraktı mı? En son Paris’te toplanan toplantıya baktığımızda bunun karşılığı var. Yunanistan bu toplantıya dahil olamadı diye çok üzülerek milletlerarası alanda açıklamalar yaptı. Sonra da Türkiye akıllarına geldi. Çok değişiktir Zelenskiy’nin Türkiye ziyareti sonrasında bunlar biraz daha öne getirildi.”

“Avrupa sahip olamadığı ya da olmak istediği bir düşün içerisinde. Soğuk savaş yaklaşımları ile bu çağrışımları yapıyor. NATO’da şüphecilik ortaya çıktığı an itibariyle biz sonuçta NATO’nun ikinci büyük ordusuyuz. Amerika’dan sonra güvenebilecekleri bir alan olarak Türkiye’yi görmeye başladılar ve burada Türkiye üzerinden ilerleyebilecekleri bir alan olduğunu anladılar. Ancak şu çok büyük bir yanılgı; Macron’un Avrupa’da bu güvenlik şemsiyesi için devletleri çağırırken Türkiye’yi çağırmaması zati en başta onların bize karşı yaklaşımını ortaya koyuyor. II. Dünya Savaşı devrine bakalım; Avrupa Savunma Birliği Anlaşması’nı kurdular. Ne kadar güçlü oldu? NATO ortaya çıkınca Amerika’nın etrafında devam eden bir milletlerarası güvenlik paktı haline geldi. Türkiye zati çok uzun müddettir bu paktın içerisinde. Ancak NATO meseleler yaşamaya başladığında ya da Transatlantik münasebetleri bozulmaya başladığı vakit Türkiye’ye dair bu biçimde adımların atılması çok düşündürücü. Türkiye mutlaka son anda dahil edilebilecek bir ülke değil. Zira Türkiye sürecin başından beri etkin bir tarafsızlıkla bölgede hem Rusya hem Ukrayna konusunda sürece dahil oldu. Avrupa’nın en başta tahıl koridoru teşebbüsü noktasında yaşadığı zahmetleri çözmede, Rusya ile iş birliğini artırmada ya da muhtemel sıkıntılarda NATO müttefiki olarak ilgileri tek devam ettiren Türkiye’ydi. Hatırlayalım; 2022 Mart ayında Dolmabahçe’de mutabakat yapmaya çalıştık, yeniden Antalya Diplomasi Forumu’nda orta buluculuk için bir teşebbüste bulunduk. Bunların her biri baltalandı. Aslında Türkiye’nin dediğini geleceklerdi. Artık neden bu kurallar altında bunu gerçekleştiriyorlar? Bence Avrupa’nın kendini eleştirmesi gerek. Ancak bunu da göremiyoruz ne yazık ki. Türkiye burada büyük bir aktör olarak bulunuyor. Şayet bir masa kurulacaksa Türkiye’siz bir masa olmadığını artık anladıklarını düşünüyorum ve bence buna nazaran hareket edilmesi gerekiyor. Aksi durumda biz Transatlantik’in haricinde Avrupa’nın içerisinde de büyük bir bölünmüşlük göreceğiz.”